LOGO

TIJITAALÜ WAYUU - WAYÚU DIGITAL


Pütchiirua mapüleesalü wayuunaikiru’usu

Términos básicos en wayuunaiki

 

Centro de Internet y Sociedad de la Universidad del Rosario -ISUR- y Fundación Karisma

TRADICIONALES - AKUWA’IPAAIRUA

Ano’uuirua / süna kasa (los colores)

Existe dos maneras para referirse a los colores en wayuunaiki. mencionando los colores básicos o primarios,
 los cuales son aplicables al color de manera general y los colores específicos que se refieren a la pigmentación
 que presenta la piel de los animales y plumaje de aves.



ANO’UUIRUA PALAJATÜIRUA

Colores básicos o primarios


Wayuunaki

Español/ alijunaiki

Frases/ pütchiirua

1

Maloukata

Amarillo

Maloukatalü süno’u toula

Mi chinchorro es de color amarillo

  2

  Wulit/ wulitsü

Azul

  Wulittalü te’ejena

 Mi carro es azul

3

Isho

Rojo

Ishotolü taanala

Mi arropijo es rojo

  4

  Mütsiia

Negro

  Mütsiiasü sü’wala jietkalü

 El cabello de la mujer es negro

5

Kasuu

Blanco

Kasuusu su’wala toushi

Mi abuela tiene el cabello blanco

  6

  Paai

Beige

  Tashe’ein paaikalü

  Mi ropa beige

7

Mmatalü

Marrón/ color de la tierra

Takatsuunase mmatatkalü

Mi pantalón marrón

  8

  Wuita

Verde

  Eesü wanee süi wuitüsü tama’ana

  Yo tengo un chinchorro verde

9

Sirumatalü

Celeste/ color del cielo

 Sirumatalü süshe’ein jietkalü

 La ropa de la mujer es celeste


Ano’uuirua süpülajatü paa’a

Color para el ganado vacuno


10

Juusku

Josca (Negro con colorado)

Eesü wanee paa’a juusku tama’ana

yo tengo una vaca josca (Negro con colorado)

  11

  Ariuuna

Colorado claro

  Amüloisü tapaa’ase ariuunakalü

 Se me perdió mi vaca la colorado claro

12

Sawaachi

Negro

Toiküin paa’a sawaachikai

Vendí el toro negro

  13

  Iperüyaatalü

Pintado (negro y blanco)

  Tasülajüin nümüin tachon paa’a  iperüyaatatkalü

 Le regale a mi ¡hijo la vaca Pintada (negro y blanco)

14

Aliitalü

Colorado fuerte (josca) color de ardilla

Toika pümüin tapaa’ase aliitatkalü

Te vendo mi vaca la Colorada fuerte (josca) color de ardilla

  15

Ishotolü

Colorado

  Outusü nüpaa’ase tachon ishototkalü

 Se murió la vaca de mi hijo la colorada


Ano’uuirua süpülajatü kaa’ula

Color para caprinos

  16

Seniisatalü

Gris claro

  Jemeyutsü kaa’ula seniisatatkalü

 Pario la cabra gris claro

17

Chikiriia

Pintada= (negro con blanco)

Amülouisü kaa’ula chikiriiakalü

Se perdió la cabra Pintada (marrón con blanco

  18

Chiiratalu

Pintada (marrón con blanco)

  Pu’uta naa’in kaa’ulachon chiiratatkai

 Mata el chivito de color Pintado (marrón con blanco)

19

Wasatu’ulu

Negro con colorado por debajo o viceversa

Ajutitsü kaa’ula wasatu’utkalü

Malparió la cabra negro con colorado por debajo

  20

Ishotolu

Colorado

  Ayuuisü kaa’ula ishototkalü

 Está enferma la cabra colorada


Ano’uuirua süpülajatü anneerü

Color para ovinos

  21

Kasuutolu

Blanco

  Jemeyutsü anneerü kasuutotkalü piama süchonnii

 Pario la oveja blanca tuvo dos crías

22

Ishotolu

Colorado

O’uwajünüsü anneerü ishototkalü

Se robaron la oveja colorada

  23

Mütsiiatalü

Negro

  Piiyaja nümocho annetchon mütsiiatatkai

 Cúrale el ombligo del ovejito negro

24

Wasatu’ulu

Negro con colorado por debajo o viceversa

Pü’liichaja anneerü asatu’utkalü

Ordeña la oveja colorada con negra por debajo


Ano’uuirua süpülajatü ama

Color para caballos

25

Sikuulu

Colorado fuerte

Eeshi wanee ama sikuulu tama’ana

Yo tengo un aballo colorado fuerte

  26

  Atsaana

Amarillo claro (rubio)

  O’unushi ama atsaanakai

 Se fue el caballo amarillo claro

27

Meraalu

Amarillo claro (rubio)

Antüshi wanee ama meraattai

Llego un caballo amarillo claro (rubio)

  28

  Ishotoi-ishotolu

Colorado

  O’unushi naa’u ama ishotoikai

 Se fue encima del aballo colorado


Ano’uuirua süpülajatü püliikü

Color asnal

  29

  Kapüshirua /   pushupushi

Negro

  Pijittaa püliikü pushupushikai nikajaai

 Amarra el burro negro para que coma

30

Moolo

Gris claro tiende a blanco

Nia maa püliikü moolotaikai

Llévate el burro gris claro

  31

Ratuuna

Gris oscuro

  Pütüriiyajaa püliikü ratuunataikai

 Colócale el enjalme al burro de color gris oscuro


Ano’uuirua süpülajatü kaliina

Para las gallinas

  32

  Sarattalu / kañamaa

Pintada (negro con blanco)

  A’watüsü kaliina sarattatkalü

 Se echó la gallina pintada (negro con blanco)

33

Kasuutolu

Blanco

Achalejüsü kaliina kasuutotkalü

Sacó la gallina blanca

  34

  Mütsiiatalü

Negro

  Outusü kaliina mütsiitatkalü sü’letüin jasipa

 Se murió la gallina negra le picó un ciempiés

35

Ishotolu

Colorada

Kashukusu kaliina ishototkalü

Puso la gallina colorada





Díálogos en Wayuunaiki
1.    ¿Jalainjachi pia yaa tachonchon?
¿Para dónde vas mi hijito?
2.    ¿Jamüsa’aa?
¿Qué le pasó?
3.    ¿Kasa pu’unajatuka oo’u?
¿En qué te vas?
3.    O’unachi noo’u ta’amain meraattai
Me voy encima de mi caballo amarillo claro (rubio)


CRÉDITOS

Pütchiirua mapüleesalü wayuunaikiru'usu - Términos básicos en wayuunaiki está siendo elaborado dentro del proyecto TIJITAALÜ WAYUU - WAYÚU DIGITAL para ser circulada, discutida y eventualmente complementada por los docentes participantes.

Esta versión ha sido preparada Por la Doctora Nuris Ballesteros y el profesor Yasir Andres Bustos de la Institución educativa indígena No 2 sede Majayutpana en Maicao La GUAJIRA, Colombia.

El profesor Yasir  es el creador del curso para enseñanza del Wayuunaiki “Joo'uya Waashajaaiwaa Wanüiki – Vamos a Hablar Nuestra Lengua”. Para más información sobre este curso escriba a: ybustos@uniguajira.edu.co o en www.wayuunaiki.com.co


Pütchiirua mapüleesalü wayuunaikiru'usu - Términos básicos en wayuunaiki está siendo elaborado dentro del proyecto TIJITAALÜ WAYUU - WAYÚU DIGITAL para ser circulada, discutida y eventualmente complementada por los docentes participantes.

La compilación de listas de terminología básica en dos casos específicos de términos: tradicionales y neologismos.
En el caso de términos tradicionales se incluyen:
- Sunu’use wayuu (medicina tradicional wayuu)
- Süpüshikalü wayuu (la familia wayuu)
- Asakiaa jee sükuwa’ipa kamanewaa natuma wayuu (saludos y normas de cortesía)
- Ano’uuirua / süna kasa (los colores).

Para   las asignaturas se incluyen
-  Komputatoorachiki - computación
-  Atijayaawajiakii - matemáticas
-  Atijalaachiki kottiraaya - ciencias sociales
-  Kiimika - Química


 LOGO    Kimera es un proyecto de la Fundación Karisma
CREACTIVECOMMONS

Los contenidos de este sitio, a menos que se diga lo contrario, están bajo una licencia de Creative Commons Reconocimiento-Compartir Igual 2.5 Colombia