banner


LECCIÓN 3 -ALGO DE ESCRITURA



                                                                                                               Descargar pdf : Texto lección  Audio lección


Para señalar a un hombre y a una mujer (dependiendo de la distancia).

imagen

Chii Este


imagen

Chira Ese

imagen

Chisa Aquel


imagen


Chi'a Aquel
(está afuera
o no se ve)

imagen

Tüü Esta

imagen

Türa Esa

imagen

Tüsa Aquella
imagen



Ti'a Aquella
(está afuera
o no se ve)


Tenencia y no tenencia: se coloca el prefijo Ka y Ma respectivamente al inicio de la palabra en mención.
Ejemplos:

O'use                                             Kaa'ula
Ko'use Con gafas                         Mo'use Sin gafas  
Kakaa'ulain Con chivos              Makaa'ulain Sin chivos

AsheꞋin                                          Atünaa
KasheꞋinshi Tiene ropa (m)       MasheꞋinsai Sin ropa (m)
Katünaa Con brazo                 Matünasalü Sin brazo (f)

Anüliaa                                       AꞋwalaa
Kanüliaa Con nombre              Manüliaa Sin nombre
KaꞋwalaa Con cabello              MaꞋwalaa Sin cabello


Diminutivo: para decir el diminutivo de alguna palabra (persona, animal u objeto) es común hacerlo
de la siguiente manera, si esta finaliza en , ru, y lu (anneerü) se cambia por “t” y luego
se coloca el sufijo “-chon”. En los demás casos sólo se escribe el sufijo al final de la palabra.
Ejemplos:
Erü Perro                          Etchon Perrito
Jintulu Niña                  Jintutchon Niñita
Ipa Piedra                    Ipachon Piedrecita
         Pajapü Tu mano           Pajapüchon Tu manito  
             Tawala Mi hermano     Tawalachon Mi hermanito
Jintüi Niño                     Jintüichon Niñito
  Jierü Mujer                    Jietchon Mujercita
         Tekii Mi cabeza             Tekiichon Mi cabecita
         Toolo Hombre                Toolochon Hombrecito

                 Entre los adverbios de modo, cantidad y tamaño, se pueden encontrar.
Mapüleesalü Fácil    Kapüleesü Difícil     Kaalapüsü Rápido      Makuasalü Lento
Piratüsü Lleno           MaluꞋusalü Vacío     Toleeka Saco
Palitchon Poquito (solido)   Waimma Bastante (solido)   Yootchon Poquito (liquido)   MiyoꞋu Bastante (liquido)
SooꞋomüin Más   Ichesü Duro   JawaꞋawasü Aguado   Jamaamasü Liviano
Jawatüsü Pesado    MuloꞋu Grande    Motsosu Mediano      JoꞋuuchon Pequeño
Laüttasü Grueso         Pasanuasü Delgado

CheꞋe tasüin yootchon wuin Dame un poquito de agua.
CheꞋe sooꞋomuin Dame más.
PiꞋyoto yootchon Hecha un poquito
Pijita palitchon Hecha un poquito


                Algunas preposiciones:
                                Sümaa  con

Joyotüshi chi jintüikai sümaa niikaa
El niño está sentado con su mamá


Antüshi jintüikai sümaa nii
El niño llegó con su mamá



OꞋunajachi taya sünain alapajaa nümaa tashi
Voy con mi papá para un velorio

imagen

SuluꞋu   Dentro

SuluꞋu kulaalakalü   Dentro del corral
        SuluꞋu taaꞋin             Dentro de mi corazón



SaaꞋu  Encima de

SaaꞋu miichikalü   Encima de la casa
SaaꞋu tekii           Sobre mi cabeza


Suupünaa  Debajo de

Suupunashii meesakaa na tepichikana
Las niñas están debajo de la mesa


Suupünaa lumakalü
Debajo de la enramada

Suupünaa kemionkaa
Debajo del camión

imagen


                                           Artículos del wayuunaiki
Determinado: Se ubican al final de la palabra para indicar género y número.
Kai El     Kaa La    Kana Las, los
Ejemplos:

Wayuu   persona
Wayuukai    Wayuukalü     Wayuukana


Muusa   Gato
Muusakai    Muusakalü    Muusakana


                                                                    Indeterminado
Wanee   Un, una
Wanee miichi Una casa
     Wanee kaaꞋula Un chivo     Wanee chocho Un trompo

                                                                      Sobredeterminado
Chi Él   La   Na Las, los
Ejemplo: KaaꞋula   Chi kaaꞋulakai   Tü kaaꞋulakalü   Na kaaꞋulakana



                                              Estructura básica de la oración:  se suele mantener el siguiente orden en las oraciones sencillas o cortas, en esas que se
utilizan a diario  podrás notarlo con facilidad.
VERBO + SUJETO + OBJETO O COMPLEMENTO
Atunkushi jintüikai suluꞋu süi  El niño duerme en el chinchorro

Ejemplos:
OꞋunajachi taꞋlaüla nuchukuaꞋaya nipialuꞋumüin.   Mi tío se va otra vez para su casa.
Ashijaasü maama kuluulu laaluꞋu.   Mi mamá lava la ropa en el jagüey
Arüleejüshi jintüikai anneerü anouipaꞋa.   El niño pastorea ovejos en la sabana
Ayüüjasü maiki majayütkalü shipialuꞋu.   La joven muele maíz en su casa



                       Algunos verbos utilizados en las conversaciones diarias

Ashajaa Escribir
imagen
Aashajawaa Hablar
imagen
AashajeꞋeraa Leer
imagen

Ashaitaa Jugar
imagen
AꞋyatawaa Trabajar
imagen

Ayaawajaa Contar
imagen
Awatawaa Correr
imagen
Atunkaa Dormir
imagen

Asakiraa Preguntar
imagen
EiꞋrajaa Cantar
imagen
Ashijawaa Lavar
imagen

Asaajaa Traer
imagen
Anaajawaa Guardar
imagen

Ayüüjawaa Moler

imagn
Ajüjaa Pintar
imagen
AꞋlakajawaa Cocinar

imagen


                            Adverbios de lugar

imagen

Iipünaa
Arriba










MmoluꞋu
Abajo

imagen

Suupunaa Debajo


imagen

TepeꞋe Mi izquierda
imagen
Tekia Mi derecha
imagen


Yaaya Aquí
imagen
YalaꞋaya Allí
imagen
SaꞋayaa Allá
imagen
Pejee Cerca
imagen
Watta Lejos
imagen


ShiꞋipo'ujee
En frente de

imagen
Tachiirua
Detrás de mi

imagen
Tapüleerua
Delante de mí

imagen
SaꞋatoꞋu
Al lado

imagen
Pasanain
En el medio

imagen


Chapünaa Por allá
imagen
Yalapünaa Por allí
imagen
Yaamüin Hacia acá
imagen
ChaꞋayaa Allá
imagen


Yaapünaa
Por aquí

imagen
Chejeechiki
Desde allá

imagen
Yalamüin
Hacia ahí

imagen
Yaajee
Desde aquí

iamgen
Chamüin
Hasta allá
imagen


RED_LOCALKARISMA

Kimera es un proyecto de la Fundación Karisma

CREACTIVECOMMONS

Los contenidos de este sitio, a menos que se diga lo contrario, están bajo una licencia de Creative Commons Atribución-NoComercial-CompartirIgual 4.0 Internacional (CC BY-NC-SA 4.0)